අයිතිවාසිකම්

                       

                                    වනචාරී යුගයේ සිට වත්මන් ශිෂ්ට සම්පන්න සමාජය දක්වා ම මිනිසෙකුගේ අවසාන අරමුණ වී ඇත්තේ ප්‍රීතිමත් ජීවිතයක් ගත කිරීමයි. මෙම අරමුණ ළඟා කර ගැනීම සඳහා “මිනිසා විසින් කාලාන්තරයක් තිස්සේ ආයාසයෙන් හෝ නිරායාසයෙන් ලබා ගෙන භුක්ති විඳින්නා වූ සමාජ කොන්දේසි” අයිතිවාසිකම් ලෙස අර්ථ ගැන්වීමට පුළුවන. දේශපාලන විද්‍යාව තුළ අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ සාකච්ඡා කරනු ලබන්නේ එක් අතකින් රාජ්‍යයේ ස්වභාවය නිර්ණය කිරීම සඳහා අයිතිවාසිකම් උපකාරී වන හෙයිනි. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යය, ඒකාධිපති රාජ්‍යය යනා දී වශයෙන් රාජ්‍යයන් වර්ග කිරීම සඳහා අයිතිවාසිකම් උපයෝගි කර ගනී. අයිතිවාසිකම් සහතික කොට ආරක්ෂා කරන නිසාත්, ඒවාට ගරු කරන නිසාත් එවැනි රාජ්‍යයන් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් ලෙස සැලකේ. යම් රාජ්‍යයක් අයිතිවාසිකම් සීමා කරයි නම් ඒවාට ගරු නොකරයි නම් එවැනි රාජ්‍යයන් ස්වාධිපති රාජ්‍යයන් ලෙස සැලකේ.

                                                                                  දේශපාලන විද්‍යා විෂය තුළ දැඩි අවධානයකට යොමු කරනු ලබන මූලික අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ සංකල්පය ඈත අතීතය දක්වා දිව යයි. ක්‍රි.පූ 3500 කට පමණ පෙර සිට අද දක්වා ම වූ පෙර අපර දෙදිග දාර්ශනික හා ආගමික මත මෙම සංකල්පය හා බැඳී පවතී. සමාජ සම්මුතිවාදය තුළින් හොබ්ස්, ලොක් හා රූසෝ ඉදිරිපත් කළ න්‍යායන් අයිතිවාසිකම් සංකල්පයේ ඉදිරි ගමනට හේතු විය. ප්‍රංශ විප්ලවයෙන් පසු ව ඇති වූ ප්‍රංශ ආණ්ඩු ක්‍රම විකාශනයෙන් මූලික අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ අදහස් අඩංගු කරන ලද ප්‍රංශ ආණ්ඩු ක්‍රම ව්‍යවස්ථාව පැරණිම ලේඛණය ලෙස හඳුන්වා දිය හැක.

                                                                                                අයිතිවාසිකම් යනු කුමක්ද යන්න පිළිබඳව දේශපාලන චින්තකයන් අතර දැඩි මතවාදයක් පවතී. ඒ නිසා ම මේ පිළිබඳ විවිධ නිර්වචන ඉදිරිපත් වී ඇති බව දැක ගත හැකි ය.

Ø  මිනිසාට තම සමාජ ජීවිතය යහපත් අයුරින් පවත්වා ගෙන යාමට අවශ්‍ය කොන්දේසි අයිතිවාසිකම් වේ. - මහාචාර්ය හැරල්ඩ් ජේ. ලැස්කි

Ø  රාජ්‍යයේ පදනම අයිතිවාසිකම් වේ. - මහාචාර්ය හැර්ල්ඩ් ජේ. ලැස්කා

Ø  පුද්ගලයාගේ පෞර්ෂත්වය වර්ධනය කර ගැනීමට අත්‍යවශ්‍ය රටාව අයිතිවාසිකම් වේ. - මහාචාර්ය විශ්වා වර්ණපාල

Ø  මිනිසාට සෑම දෙයක් සම්බන්ධයෙන් ම ඇති අයිතිය අයිතිවාසිකම් ය. - හොබ්ස්

Ø  යහපත් සමාජ ජීවිතයක් ගත කිරීමට අවශ්‍ය අනුන් අපෙනුත්, අප අනුන්ගෙනුත් අපේක්ෂා කරන්නා වූ සමාජ ඉඩ ප්‍රස්තාවන් අයිතිවාසිකම් වේ. - හොබ් හවුස්

                                                                 මෙසේ දේශපාලන විද්‍යාව තුළ වැදගත් අංගයක් ලෙස සැලකෙන අයිතිවාසිකම් වල උපත පිළිබඳ ව ද චින්තකයින් අතර එකඟ වූ මතයක් නොමැත. මේ සම්බන්ධ ව ඔවුන් අතර මතවාද දෙකක් පවතී. එනම්,

        I.            නීතිමය මතවාදය

      II.            ස්වභාවධාර්මික මතවාදය (සමාජ විද්‍යාත්මක මතවාදය)

                                                                              යනුවෙනි.

                    I.   නීතිමය මතවාදය

                     නීති වේදීන්ගේ මතය අනුව රාජ්‍යය විසින් සිය නීතිමය ආරක්ෂාව යටතේ පුරවැසියන්ට භුක්ති විඳීමට ලබා දී ඇති මිනිසාගේ යම් යම් අපේක්ෂාවන් අයිතිවාසිකම් ලෙස හැඳින් වේ. රාජ්‍යය තම ආර්ථික, දේශපාලන, සමාජ ආදී පරිසරයන් ට අනුව අයිතිවාසිකම් බිහි කර ඒවාට තම ආරක්ෂාව සපයා දී මිනිස් සමාජයට ඒවා භුක්ති විඳීමට ඉඩ ලබා දෙන බව නීතිමය මතය අනුව ඉදිරිපත් කරනු ලබයි.

                  II.   ස්වභාවධාර්මික මතවාදය

                     මීට වෙනස් ව යමින් රාජ්‍යයේ නීතිමය රැකවරණය යටතේ පුරවැසියන් භුක්ති විඳින සමාජ කොන්දේසි අයිතිවාසිකම් ලෙස නොපිළිගත හැකි බව ප්‍රකාශ කරන ස්වභාවධාර්මික මතවාදීන් රාජ්‍යයට අයිතිවාසිකම් මවා පෑමක් කළ නොහැකි බවත්, රජය කරනු ලබන්නේ අයිතිවාසිකම් පිළිගෙන ඒවා ආරක්ෂා කිරීම බව ප්‍රකාශ කරයි. ඔවුන්ට අනුව රාජ්‍යය බිහි වූයේ සමාජය බිහි වීමෙන් පසු ව වන හෙයින් රාජ්‍යය බිහි වීමට පෙර ද සමාජය තුළ අයිතිවාසිකම් පැවති බවත් ය. මේ නිසා අයිතිවාසිකම් රජය මඟින් ලබා දී ඇති වරප්‍රසාදයක් ලෙස සැලකිය නොහැකි බව ඔවුන්ගේ මතය යි. මෙම මතය පිළිගන්නා මතවාදීන් අයිතිවාසිකම් මිනිසා ස්වභාවයෙන් ම උරුම කොට ඇති බව පවසයි. ඒ අනුව මිනිසා ස්වභාවයෙන් ම උරුම කම් කියන අයිතිවාසිකම් සමූහයක් මෙලොව පවතින බවත් ඒවා රාජ්‍යයට පවා උල්ලංඝණය කළ නොහැකි බවත් ඔවුහු පවසති.

        උදා :- ජෝන් ලොක් සිය සමාජ සම්මුතිවාදයේ දී පෙන්වා දුන් දේපල පිළිබඳ අයිතිය මෙවැනි ස්වභාවික අයිතිවාසිකමක් ලෙස පෙන්වා දිය හැකි ය.

                                    මෑත යුගයේ දී අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ උනන්දුව 2 වන ලෝක මහා සංග්‍රාමයේ අවසානයත් සමඟ දියුණු තත්වයකට පත් විය. ඒ නිසා 1948 දෙසැම්බර් 10 වන දින එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් මිනිස් අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ විශ්ව ප්‍රකාශණය සම්මත කර ගන්නා ලදි. “මානව පවුලේ සෑම සාමාජිකයෙකුට ම හිමි වූ අන්සතු කළ නොහැකි කොන්දේසි ලෙස මෙම විශ්ව ප්‍රකාශණයෙන් මූලික අයිතිවාසිකම් හඳුන්වා දී ඇත. එම ප්‍රකාශණය තව දුරටත් සඳහන් කර ඇති පරිදි ලෝක සාමයේත්, නිදහසේත්, යුක්තියේත් පදනම මූලික අයිතිවාසිකම් ය.” මේ නිසා 1976 දී එක්සත් ජාතීන්ගේ සංවිධානය විසින් මිනිස් අයිතිවාසිකම් සම්බන්ධයෙන් අන්තර්ජාතික ප්‍රඥප්තිය සම්මත කර ගනු ලැබිණි. එහි සඳහන් අයිතිවාසිකම් පිළිගැනීමටත්, ඒ අනුව ක්‍රියා කිරීමටත් ලොව රාජ්‍යයන් බැඳී සිටී.

අයිතිවාසිකම් වර්ගීකරණය

        අයිතිවාසිකම් ප්‍රධාන වශයෙන් කොටස් දෙකකට බෙදා දැක්විය හැකි ය. එනම්,

                                                                                                        I.            සිවිල් අයිතිවාසිකම්

                                                                                                      II.            දේශපාලන අයිතිවාසිකම්

                                                                              යනුවෙනි. මිනිසාගේ පෞද්ගලික ක්‍රියාකාරකම් වර්ධනය කර ගැනීමට අවශ්‍ය සමාජ කොන්දේසි සිවිල් අයිතිවාසිකම් ලෙස හැඳින් වේ. සමාජයේ දේශපාලන ජීවියෙකු වශයෙන් මිනිසාට තමා ජීවත් වන දේශපාලන ක්‍රමයේ ක්‍රියාකාරීත්වයට නිදහසේ සම්බන්ධ වීමට අවශ්‍ය කොන්දේසි දේශපාලන අයිතිවාසිකම් ලෙස හැඳින් වේ.

        I.            දේශපාලන අයිතිවාසිකම්

දේශපාලන අයිතිවාසිකම් පහත සඳහන් අංග වලින් සමන්විත වේ.

                                I.            සර්ව ජන ඡන්ද බලය

                              II.            දේශපාලන පක්ෂ පිහිටුවා ගැනීමේ අයිතිය හා තමා කැමති දේශපාලන පක්ෂයකට සම්බන්ධ වීමේ අයිතිය

                            III.            ඡන්ද අපේක්ෂකයෙකු ලෙස ඉදිරිපත් වීමේ අයිතිය

                            IV.            ආණ්ඩුවක් කළින් කළට තෝරා ගැනීමේ අයිතිය

                              V.            ආණ්ඩුව විවේචනය කිරීමේ අයිතිය

                            VI.            රජයේ දේශපාලන තනතුරු දැරීමේ අයිතිය

                                                                        ආදිය යි.

                                I.            සර්ව ජන ඡන්ද බලය

               දේශපාලන අයිතිවාසිකම් යටතේ කතා බහට ලක් වන ප්‍රධානතම අයිතිවාසිකමයි. එය ලිබරල් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ක්‍රියාවට නංවන අත්‍යවශ්‍ය කොන්දේසියක් ලෙස හඳුන්වනු ලැබේ. වෙනත් අයුරකින් දක්වන්නේ නම් සර්ව ජන ඡන්ද බලය ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයේ පදනම ලෙස සලකනු ලැබේ. එසේ සලකන මෙම පාලන බලය රටේ සෑම දෙනාටම එක සමාන ලෙස ලබා දිය යුතු යැයි සලකනු නොලැබේ. එය නිසි ලෙස පාවිච්චි කිරීමට සුදුසුකම් ඇති අයට පමණක් දිය යුතු වේ. ඒ අනුව සමාජයක ඡන්ද බලය හිමි විය යුත්තේ කාටද යන්න තීරණය කරනු ලබන්නේ රාජ්‍යය යි. බොහෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල බාල වයස්කරුවන්, පිස්සන්, මන්ද බුද්ධිකයන්, ප්‍රජා අයිතිය අහෝසි වූවන්, විදේශිකයන්, ඇතැම් අපරාධ සම්බන්ධ අධිචෝදනා කරුවන් වැනි අයට ඡන්ද බලය හිමි නොවේ. එසේ ම ඡන්ද බලය එක්තරා ජන කොටසකට පමණක් සීමා නොකළ යුතු ය. එසේ ම බියෙන් හා සැකයෙන් තොර ව, බලපෑමෙන් තොර ව ඡන්දය පාවිච්චි කිරීමට අවස්ථාව ලබා දිය යුතු වේ. තව ද යම් මැතිවරණයක දී ඡන්දය පාවිච්චි කිරීමට මෙන් ම පාවිච්චි නොකර සිටීමට ද පුද්ගලයාට අයිතියක් තිබේ.

      II.            දේශපාලන පක්ෂ පිහිටුවා ගැනීම හා කැමති පක්ෂයකට සම්බන්ධ වීමේ අයිතිය

                     දේශපාලන අයිතිවාදිකම් හා බැඳුණු තවත් අයිතියක් ලෙස දේශපාලන පක්ෂ පිහිටුවා ගැනීම සඳහා ඇති අයිතිය හඳුන්වා දිය හැකි ය. ඒ අනුව නව පක්ෂ පිහිටුවා ගැනීම, කැමති දේශපාලන පක්ෂයට බැඳීම, පක්ෂ කටයුතු වල නියැලීම, බැඳුණු දේශපාලන පක්ෂයකින් ඉවත් වීම, කැමති නම් කිසිදු දේශපාලන පක්ෂයකට නොබැඳී සිටීම සඳහා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය මත පුරවැසියන්ට අයිතියක් තිබේ.

                                                                 පාර්ලිමේන්තු ආණ්ඩු ක්‍රමය සාර්ථක ලෙස ක්‍රියාත්මක කිරීමට දේශාපාලන පක්ෂ එකකට වඩා වැඩි ගණනක් තිබිය යුතු ය. සැමදා බලයට පත් වන එකම නියෝජිත පිරිසක් ජනතා සුභසිද්ධියට කටයුතු නොකරන බව පෙනී ගිය විට වෙනත් පක්ෂයක් බලයට පත් කිරීමේ හැකියාව ජනතාවට ලැබෙන්නේ පක්ෂ එකකට වඩා වැඩි සංඛ්‍යාවක් තිබුණහොත් පමණි.

        උදා :- ඇමරිකා එක්සත් ජනපදය, ශ්‍රී ලංකාව, බ්‍රිතාන්‍යය, ඉන්දියාව

                                                                                                      ශ්‍රී ලංකාව වැනි රට වල ප්‍රධාන පක්ෂ දෙකකට අමතර ව සුළු පක්ෂ විශාල සංඛ්‍යාවක් දක්නට ලැබේ. මේ නිසා මෙවැනි රට වල කළින් කළ දේශපාලන පක්ෂ හා පාළකයින් වෙනස් කිරීමේ අයිතිය එරට මහ ජනතාවට හිමි වී තිබේ.

    III.            ඡන්ද අපේක්ෂකයෙකු ලෙස ඉදිරිපත් වීමේ අයිතිය.

                     ඡන්ද අපේක්ෂකයෙකු වශයෙන් ඉදිරිපත් වීම සඳහා පුරවැසියන සතු අයිතිය දේශපාලන අයිතිවාසිකමට සම්බන්ධ තවත් අංගයකි. බොහෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල ඡන්ද අපේක්ෂකයන් වැඩි දෙනෙක් මැතිවරණ වලට ඉදිරිපත් කරනු ලබන්නේ පිළිගත් දේශපාලන පක්ෂ මඟිනි. එහෙත් එසේ දේශපාලන පක්ෂයකින් ඉදිරිපත් වීමට අවස්ථාව නැති අයට කැමති නම් ස්වාධීන අපේක්ෂකයෙකු වශයෙන් ඉදිරිපත් වීමට අයිතියක් ඇත. පිළිගත් සුදුසුකම් මත රටේ පුරවැසියන්ට ඕනෑම මැතිවරණයක් සඳහා ඡන්ද අපේක්ෂකයෙකු වශයෙන් ඉදිරිපත් වීමට අයිතියක් තිබේ.

    IV.            ආණ්ඩු තෝරා ගැනීමේ අයිතිය

                     වරක් පත් කළ නියෝජිතයන් සීමිත කාළයකට පසු නැවතත් පත් කිරීමට හෝ ඔවුන් බලයෙන් ඉවත් කර වෙනත් නියෝජිතයන් හෝ පත් කිරීම සඳහා ඡන්ද දායකයන් සතු අයිතිය දේශපාලන අයිතිවාසිකමේ තවත් අයිතියක් වේ. වෙනත් අයුරකින් දක්වන්නේ නම් සීමිත නිළ කාළයකට තෝරා පත් කරන ආණ්ඩුවක් එම කාළයෙන් පසු ඉවත් කිරීමට හෝ එම ආණ්ඩුවට නැවතත් පත් කිරීමට හෝ ජනතාවට ඇති අයිතිය මෙයින් කියැවේ. මහා මැතිවරණයක දී ජනතාව විසින් පාළකයන් පත් කරනු ලබන්නේ එක්තරා සීමිත නිළ කාළයකට පමණි.

උදා :-            ඇමරිකාව වසර 04 කට වරක්

                     මහා බ්‍රිතාන්‍යය වසර 05 කට වරක්

                     ශ්‍රී ලංකාව වසර 06 කට වරක්

      V.            ආණ්ඩුව විවේචනය කිරීමේ අයිතිය

                     දේශපාලන අයිතිවාසිකම් වල තවත් අංගයක් වනුයේ ආණ්ඩුව විවේචනය කිරීමේ අයිතිය යි. විරුද්ධ පක්ෂයේ නියෝජිතයන්ට මෙන් ම මහ ජනතාවට ද විවිධ මාර්ග වලින් ආණ්ඩුව විවේචනය කිරීම සඳහා පුළුල් නිදහසක් ලබා දී ඇත. මහජන රැස්වීම්, පුවත් පත්, පෙළපාළි, පෝස්ටර්, ප්‍රදර්ශන පුවරු, ප්‍රධාන විද්‍යුත් මාධ්‍යය ආදිය තුළින් ආණ්ඩුව විවේචනය කිරීමට මහ ජනතාවට අයිතියක් ඇත. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය ක්‍රියාත්මක වන රටක විරුද්ධ පක්ෂයේ ප්‍රධාන කාර්යභාරය වන්නේ ආණ්ඩුව විවේචනය කර නිසි මග යැවීමයි. ආණ්ඩුව කළින් කළට ගෙන එනු ලබන හා පනවනු ලබන අණ පනත් වල නීති රීති වල නිරවද්‍ය භාවය හා සාවද්‍ය භාවය ද, යම් යම් ක්‍රියාමාර්ග වල අඩු ලුහුඬුකම් ද, ප්‍රතිපත්ති වල සුදුසු නුසුදුසුකම් ද පෙන්වා දෙමින් ඒවා නිවැරදි කර ආණ්ඩුව නිවැරදි මාර්ගයක් තුළට පිවිසවාලීමේ ප්‍රධාන වගකීම භාරව ඇත්තේ විරුද්ධ පක්ෂයට ය. විරුද්ධ පක්ෂයට හිමි වී ඇති මෙම අයිතිය නිසි ලෙස ප්‍රයෝජනයට නොගතහොත් ආණ්ඩුව හිතුවක්කාරී වීම නොවැලැක්විය හැකි ය. එවන් අවස්ථාවක දී ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදයක් ක්‍රියාත්මක වේ යැයි සිතීම පවා ප්‍රශ්ණ සහගත ය.

    VI.            තනතුරක් දැරීමේ අයිතිය

                     රාජ්‍යය නායකත්වයේ සිට දේශපාලන ක්‍රමයේ පහලම ස්ථරය දක්වා (නගර සභා, ප්‍රාදේශීය සභා) අවශ්‍ය සුදුසුකම් සපුරා ඇත් නම් දේශපාලන තනතුරක් දැරීමට පුද්ගලයන් සතු අයිතිය මෙමගින් අවධාරණය කෙරේ. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය නිසි ලෙස ක්‍රියාත්මක වී තිබේ නම් ආණ්ඩුවට පවා මෙම අයිතිය කප්පාදු කළ නොහැක. කෙසේ වුවත් ඉහත කී අයිතිවාසිකම් සීමා රහිත ඒවා යැයි වරදවා තේරුම් නොගත යුතු ය. සමාජයේ සාමකාමී පැවැත්මට අවශ්‍ය යැයි පිළිගත් සාධාරණ සීමාවන් දේශපාලන අයිතිවාසිකම් සම්බන්ධයෙන් පනවා ඇත.

        උදා :- විදේශිකයන්, අපරාධකරුවන්, මන්ද බුද්ධිකයන්

                                                                              ඇතැම් අවස්ථා වල දී ආණ්ඩුව සාවද්‍ය ලෙස විවේචනය කිරීම නිසා ආණ්ඩුවට විරුද්ධව ඇති පුවත් පත්, පෙළ පාළි, මහජන රැස්වීම් ආදිය කප්පාදු කරනු ලැබේ.

1.      සිවිල් අයිතිවාසිකම්

                     සිවිල් හෙවත් පෞද්ගලික අයිතිවාසිකම් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයක මහ ජනයා සතු තවත් විශේෂ අයිතිවාසිකමකි. සිවිල් අයිතිවාසිකම් ද අංග ගණනාවකින් යුක්ත වේ. ඒ පහත පරිදි ය.

                    i.   නිදහසේ ජීවත් වීමේ අයිතිය

                  ii.   නිදහස් අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමේ අයිතිය

                iii.   රටේ කැමති තැනක පදිංචි වීම හා කැමති ප්‍රදේශයකට යාමේ ඊමේ අයිතිය

                 iv.   සාධාරණ නඩු විභාගයකට ඇති අයිතිය

                   v.   මූලික අවශ්‍යතාවයන් ලබා ගැනීමේ අයිතිය

                 vi.   පවුල් ජීවිතයක් ගත කිරීමේ අයිතිය

               vii.   කැමති රැකියාවක නිරත වීම හා සාධාරණ වැටුපක් ලබා ගැනීමේ අයිතිය

             viii.   දේපල එක් රැස් කරමින් ඒවා පරිහරණය කිරීමේ අයිතිය

                 ix.   කැමති ආගමක් ඇදහීමේ අයිතිය

                                                      යනුවෙනි.

i.            නිදහසේ ජීවත් වීමේ අයිතිය

                     මෙය සිවිල් අයිතිවාසිකමේ එක් අංගයකි. නිදහසේ ජීවත් වීම යන්නෙන් අදහස් කරන්නේ කුමක්ද යන්න විමසා බැලීමේ දී රජයේ මෙන් ම අසල්වැසි සහෝදර පුරවැසියන්ගේ ද තාඩන, පීඩන, බලපෑම් වලට ලක් නොවී බියෙන් හා සැකයෙන් තොර ව ජීවත් වීමට ඇති අයිතිය ලෙස විස්තර කළ හැකි ය. රජයට හෝ රජයේ නිළධාරියෙකුට හෝ පුද්ගල ජීවිතයකට හෝ වස්තුවකට හෝ බලපෑම් කළ හැක්කේ පනවා ඇති නීති රීති වලට අනුව පමණි. නීතියෙන් බැහැර ව පුද්ගලයාගේ නිදහසට බාධා කිරීමට රජයට වුව ද අයිතියක් නොමැති බව මින් පෙනී යයි. කෙසේ වුව ද සමාජය පිළිගත් නීති රීති හා සම්ප්‍රදායන් වලට මෙන් ම රජයේ පිළිගත් නීති රීති වලට ද ගරු කරමින් වෙනස් අයෙකුගේ නිදහසට බාධා නොකරමින් තම පෞද්ගලික ජීවිතය සුඛිත මුදිත ව පවත්වාගෙන යාම නිදහසේ ජීවත් වීම යන්නෙන් අදහස් වේ.

ii.            නිදහස් චින්තනයට හා නිදහස් අදහස් ප්‍රකාශ කිරීමේ අයිතිය

                     මෙය දෙවන වැදගත් අංගයයි. නිදහස් ව නිවහල් ව සිටීමට ත් එම සිතිවිලි ප්‍රකාශ කිරීමට ත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදය අවශ්‍ය පහසුකම් සලසයි. සිතීමේ නිදහස, කතා කිරීමේ නිදහස හා ලිවීමේ නිදහස යන්නෙන් හැඳින්වෙන්නේ ද මෙය යි. නිදහස් අදහස් ප්‍රකාශ කිරීම සඳහා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල විවිධ මාධ්‍යයන් තුළින් ඉඩ කඩ සලසා දී තිබේ. කතා කිරීමේ නිදහස සඳහා රැස්වීම් පැවැත්වීම, සාකච්ඡා පැවැත් වීම, පෙළපාළි යාම, ගුවන් විදුලිය, රූපවාහිනිය යන අංශයන් ක්‍රියාත්මක වේ. ලිවීමේ නිදහස සඳහා පුවත් පත්, සඟරා, පෝස්ටර්, බැනර්, ලිපි ලේඛණ ආදී අංශ ක්‍රියාත්මක වේ. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල මෙම නිදහස ක්‍රියාත්මක වුව ද ෆැසිස්ට්වාදී හා කොමියුනිස්ට් පාලන ක්‍රම යටතේ මෙම නිදහස සම්පූර්ණයෙන් ම අහෝසි කර ඇති අතර රජය විවේචනය කිරීම හා රජයේ අදහස් වලට විරුද්ධව මත ප්‍රකාශ කිරීම දඬුවම් ලැබිය යුතු වරදකි.

iii.            කැමති ප්‍රදේශයක වාසය කිරීම හා කැමති තැනකට යාමේ ඊමේ අයිතිය

                     තම රටේ කැමති ප්‍රදේශයක වාසය කිරීමට ද කැමති ප්‍රදේශයකට ගමන් කිරීමට ද පුරවැසියන්ට ඇති අයිතිය සිවිල් අයිතිවාසිකමේ තවත් එකකි. බොහෝ ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල මෙම අයිතිය ආරක්ෂා වී පැවතුනත් දකුණු අප්‍රිකාවේ මෑතක් වන තුරු ම මෙම අයිතිය ක්‍රියාත්මක වී නොමැත. එරට මුල් වැසියන් වූ නීග්‍රෝ ජාතිකයන්ට සුදු ජාතිකයන් දිවි ගෙවූ ප්‍රදේශ වලට ගමන් කිරීම, ඒවායේ පදිංචි වීම, සුදු ජාතිකයින් අධ්‍යාපනය ලබන අධ්‍යාපන ආයතන වල අධ්‍යාපනය ලැබීම ආදිය නීතියෙන් ම තහනම් කොට තිබුණි. මේ නිසා එම රටේ මෑතක් වන තුරු ම මෙම පෞද්ගලික අයිතිවාසිකම ආරක්ෂා වී තිබුණේ ද යන්න ගැටළු සහගත ය.

iv.            සාධාරණ නඩු විභාගයකට ඇති අයිතිය

                     සාධාරණ නඩු විභාගයකට ඇති අයිතිය ආරක්ෂා කර තිබීම පෞද්ගලික අයිතිවාසිකම සුරක්ෂිත කොට ඇති තවත් අංගයකි. නීතිය ඉදිරියේ සෑම පුරවැසියෙකු ම සමාන විය යුතු අතර නීතිය සලකා බලන්නේ කළ වරදෙහි ස්වභාවය මිස පුද්ගලයාගේ සමාජ තරාතිරම නොවේ. ධනවතාට මෙන් ම දුප්පතාට ද සමාන වරදට සමාන දඬුවම් ලැබිය යුතු ය. යම් කිසි චෝදනාවකට ලක් වූ පුද්ගලයෙකු වරදකරු වන්නේ සාධාරණ නඩු විභාගයකින් පසු ඔහු වරදකරු බව තීරණය වුවහොත් පමණි. ඒ වන තෙක් ඔහු නිවැරදිකරුවෙක් ලෙස පිළිගනී. පොලිස් අත් අඩංගුවට ගන්නා පුද්ගලයෙකු රඳවා තබා ගත හැක්කේ පැය 24 ක් පමණි. නීති විරෝධී ලෙස පොලිස් අත් අඩංගුවට ගන්නා පුද්ගලයෙකු නිදහස් කර ගැනීම සඳහා හේබියස් කෝපස් (හබයාස් කොපුස්) ආඥා පනත යටතේ ඉඩ කඩ සලසා දී තිබේ. යම් විත්ති කරුවෙකුට තම නිර්දෝශීභාවය ඔප්පු කිරීම සඳහා තමන් වෙනුවෙන් ම කරුණු ඉදිරිපත් කිරීමට අයිතිය ඇති අතර ඕනෑම නීතීඥයෙක් මාර්ගයෙන් ද එය කළ හැකි ය. මිනී මැරීම වැනි බරපතල චෝදනා වල දී ජූරි සභාවක් ඉදිරියේ නඩු විසඳන අතර අභිමත ජූරි සභාවක් තෝරා ගැනීමේ අයිතිය විත්තිකරුවෙකුට ඇත. පහල උසාවියකින් දෙන තීන්දුවකට විරුද්ධව ඉහළ උසාවියකට අභියාචනා කිරීමට ද විත්තිකරුවන්ට අයිතිය තිබේ.

v.            මූලික අවශ්‍යතාවයන් ලබා ගැනීමේ අයිතිය

                           සිවිල් අයිතිවාසිකමේ වැදගත් ම අංගයක් වනුයේ පුද්ගලයාගේ ආර්ථික ශක්තිය ගොඩ නඟා ගැනීමට ඇති අයිතිය යි. එය නොතිබුණහොත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී අයිතිවාසිකම් ආරක්ෂා කර ගැනීමට බාධා ඇතිවිය හැකි ය. මේ යටතේ මූලික අවශ්‍යතාවයන් අවම වශයෙන් හෝ ලබා ගැනීම සඳහා ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රටවල් තුළ පුරවැසියන්ට අයිතියක් තිබේ. ආහාර, ඇඳුම් පැළඳුම්, නිවාස, බෙහෙත් හේත් යනා දී මූලික අවශ්‍යතාවයන් ජීවත් වීම සඳහා අත්‍යවශ්‍ය වන අතර ඒවා අවම මට්ටමෙන් හෝ ලබා ගත නොහැකි ආර්ථික ශක්තියක් නොමැති අයට සපුරා දීමට ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් බැඳී සිටී. බලයට පත් වන සෑම ආණ්ඩුවක් ම මෙම අවශ්‍යතාවයන් තම ශක්ති ප්‍රමාණයෙන් ලබා දීමට දැඩි උත්සාහයක යෙදී සිටී. මෙම කාර්යයන් කිරීමේ දී අසාර්ථක වන ආණ්ඩු එළඹෙන මැතිවරණ වල දී පරාජයට පත් වීම ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල දැකිය හැකි ලක්ෂණ ය.

vi.            කැමති රැකියාවක නිරත වීමට හා සාධාරණ වැටුපක් ලබා ගැනීමට ඇති අයිතිය

                             පුද්ගලයාගේ අධ්‍යාපන මට්ටමට සරිලන නීති විරෝධී නොවන කුමන හෝ රැකියාවක නිරත වීමට ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල පුද්ගලයාට ඉඩ කඩ සලසා දී තිබේ. රාජ්‍යයක වගකීම වන්නේ රටේ පුරවැසියන් සියල්ලන්ට ම රැකියා නිශ්පාදනය කිරීමයි. එසේ නොවන්නේ නම් අධ්‍යාපනය තුළින් බිහි වන වැඩි පිරිසක් නිකමුන් වශයෙන් කාලය ගත කරනු දක්නට ලැබේ. එහි දී විශාල තරුණ ශ්‍රමයක් අපතේ ගලා යාමක් දක්නට ඇත. එම නිසා පුරවැසියන් සියල්ලන්ට ම තමන් කැමති රැකියාවක් එනම් රජය හා සමාජය පිළිගත් රැකියාවක් කිරීමට ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් වල පුරවැසියන් ට අයිතියක් තිබේ. ශ්‍රී ලංකාව වැනි රටවල ගණිකා වෘත්තිය, මත් කුඩු හා මත් ද්‍රව්‍ය, හොර බඩු වෙළඳාම, වහල් සේවය, නීති විරෝධී මස් වෙළඳාම වැනි රැකියාවන් නීතියෙන් ම තහනම් වේ. මේවාට අයත් නොවන සාධාරණ රැකියාවක් කිරීමේ අයිතියක් ඇත.

                                                              රැකියාවක් කිරීමේ අයිතිවාසිකම පමණක් නොව තමාගේ සේවයට ප්‍රමාණවත් වේතනයක් ලබා ගැනීමට ද ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් තුළ මහ ජනයාට අයිතියක් තිබේ. ඕනෑම රාජ්‍යයක් තුළ මහ ජනයාගේ ජීවන තත්වය කළින් කළ වෙනස් වීමකට පත් වේ. එසේ වෙනස් වන ජීවන තත්වයට ගැලපෙන වැටුපක් ලබා ගැනීමට මේ අයිතිය තුළ මහ ජනයාට ඉඩ කඩක් ඇත. සැමදා එකම වැටුප් තලයක රාජ්‍ය සේවකයන් ස්ථාවර ව තබන්නේ නම් එය සාධාරණ වැටුපක් ලබා ගැනීමේ අයිතිය කප්පාදු කිරීමක් හා සමාන වේ. මෙහි දී සියළුම දෙනාට සමාන වූ වැටුපක් දිය යුතු ය යන්න අදහස් නොවේ. ඒ ඒ වෘත්තීන්ට අනුව සේවයේ වටිනාකම මත වෙනස් වෙනස් වැටුප් ක්‍රම පැවතිය යුතුවා සේ ම සියළු දෙනාට ම සාධාරණ වූ වැටුපක් ලබා ගැනීමේ අයිතිය තහවුරු වී තිබිය යුතු ය. සාධාරණ වැටුපක් ලබා ගැනීමේ අයිතිවාසිකමට සමාන ව එකට බැඳී ඇති අනෙක් අයිතිය නම් වැඩ කිරීමට සාධාරණ කාලයක් තිබීමේ අයිතිය යි. පුද්ගලයෙකුට කායික වශයෙන් හෝ මානසික වශයෙන් තම මුළු කාලයම නැතහොත් අවදිව සිටින මුළු කාළච්ඡේදය ම රැකියාව සඳහා යෙදවීමට සිදු වේ නම් ඔහුගේ නිර්මාණ ශක්තියට හානියක් සිදු වීමට පුළුවන. නිර්මාණ ශක්තියට ඉඩ කඩ නොමැති වූ විට හැකියාවන් මොට වේ. එවිට පුද්ගලයන් යන්ත්‍ර සූත්‍ර ආකාරයෙන් මිස මිනිසුන් වශයෙන් ක්‍රියාත්මක නොවේ. රටේ ආර්ථික සංවර්ධනය උදෙසා නිර්මාණශීලී පරපුරක් බිහි වීම අත්‍යාවශ්‍ය කාරණයක් වේ. ඒ නිසා වැඩ කිරීමට නිශ්චිත කාළයක් තිබීම අත්‍යවශ්‍ය වේ.

                                                                                                                                      රැකියාවක් කිරීමේ අයිතිය හා එකට බැඳුණ තවත් අයිතියක් වන්නේ තමන් රැකියාව කරන ස්ථානයේ රැකියාවට සඳහා අවශ්‍ය සේවා පහසුකම් ලබා ගැනීමේ අයිතිය ද වේ. රැකියාව වැඩි දියුණු කර ගැනීම සඳහා අවශ්‍ය පහසුකම් මෙන් ම වෙනත් අවශ්‍යතා ලබා ගැනීම සඳහා ද සේවකයන්ට අයිතියක් ඇත.

vii.            දේපල රැස් කරමින් ඒවා පරිහරණය කිරීමේ අයිතිය

                           මෙය තවත් සිවිල් අයිතිවාසිකමකි. නිවාස, ඉඩ කඩම්,යාන වාහන, ගෘහ භාණ්ඩ ආදී තමන් අභිමත දේපල එක් රැස් කර ගැනීමටත්, ඒවා කැමති ආකාරයකට පරිහරණය කිරීමටත්, අන්සතු කිරීමටත් ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රට වල පුරවැසියන්ට හැකියාව තිබේ. මෙම රටවල එම අයිතිය එසේ පැවතුණ ද සමාජවාදී රට වල මෙම අයිතිය දැඩි ලෙස සීමා කොට ඇත.

viii.            ආගමික අයිතිය

              සිවිල් අයිතිවාසිකම හා බැඳෙන තවත් එකකි. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රාජ්‍යයන් තුළ තමන්ට කැමති ඕනෑම ආගමක් ඇදහීමට පුද්ගලයාට ඉඩ කඩ ඇත. ඕනෑම ආගමක් යැයි සඳහන් කිරීමෙන් දැනට පවත්නා ආගම් මෙන් ම නවක වශයෙන් ඇති කර ගන්නා ආගම් ද ඇතුළත් වේ. එසේ ම එක් ආගමක් අත හැර තවත් ආගමක් වැළඳගැනීමේ අයිතිය මෙන් ම කිසිම ආගමක් වැළඳ නොගෙන සිටීමට ද පුද්ගලයාට අයිතියක් ඇත. තමන් කැමති ආගම තනිව හෝ සාමූහික ව වැළඳ ගැනීමට පුළුවන. සිද්ධස්ථාන ගොඩ නංවා පවත්වාගෙන යාම, ආගමික උත්සව පැවැත්වීම, ආගම දේශනා කිරීම හා ආගම් ප්‍රචාරය කිරීම සඳහා ද මේ යටතේ අයිතිය ඇත. යමෙක් තමන් කැමති ආගමක් වැළඳ නොගෙන සිටීම නිසා හෝ ඔහුගේ සෙසු අයිතිවාසිකම් වලට හානි සිදු කළ නොහැක. ප්‍රජාතන්ත්‍රවාදී රටවල මෙම ආගමික අයිතිය තිබුන ද මිනිස් ජීවිත බිලි දෙන්නා වූ සිරිත් ඇති ආගම් ඇදහීම හා ගොඩ නැඟීම නීතියෙන් තහනම් වේ.

ix.            පවුල් ජීවිතයක් ගත කිරීමේ අයිතිය

              තමන් කැමති සම්ප්‍රදායක් යටතේ විවාහ වී දරුවන් බිහි කරමින් කිසිදු ආකාරයක බලපෑමෙකින් තොරව ප්‍රීතිමත් පවුල් ජීවිතයක් ගත කිරීමට ඇති අයිතිය මේ තුලින් අදහස් වන අතර එය අනෙක් සමාජ ජීවීන්ට හානි කර නොවන ආකාරයේ දිවි ගෙවීමක් නොවිය යුතු ය.

අයිතිවාසිකම් ආරක්ෂා කිරීමට නූතන රාජ්‍යයන් යොදා ඇති විධි විධාන

              මෙම විධි විධාන කොටස් තුනක් යටතේ සාකච්ඡා කළ හැකි ය.

1)      නීතිමය හා ආයතනික ක්‍රියාමාර්ග

2)      දේශපාලන ක්‍රියාමාර්ග

3)      අන්තර්ජාතික ක්‍රියාමාර්ග

නීතිමය හා ආයතනික ක්‍රියාමාර්ග

·         ව්‍යවස්ථාගත කරන ලද මූලික අයිතිවාසිකම් මාලාවක් තිබීම.

                           මෙයින් අදහස් කරන්නේ පුද්ගල අයිතිවාසිකම් රටේ මූලික නීතියට ඇතුළත් කොට තිබිය යුතු බවයි.

              උදා :- 1789 ප්‍රංශ ව්‍යවස්ථාවට ද, 1215 මහාධිකාරී පනත යටතේ (මැග්නා කාර්ටා පනත) බ්‍රිතාන්‍යයට ද, 1950 ඉන්දියාවේ ජනරජ ආණ්ඩුක්‍රම ව්‍යවස්ථාවට ද, 1972 හා 1978 ශ්‍රී ලංකා ව්‍යවස්ථාවන් වලට ද අයිතිවාසිකම් ඇතුළත් කොට තිබේ.

·         ඔම්බුඩ්ස්මන්වරයෙක් පත් කිරීම.

                           1967 බ්‍රිතාන්‍යයේ ද, 1978 ශ්‍රී ලංකාවේ ද මෙම ආයතන ස්ථාපිත කොට ඇත.

·         ස්වාධීන වූ අධිකරණයක පැවැත්ම.

·         නීතියේ ආධිපත්‍යය සුරක්ෂිත කොට තිබීම.

·         රාජ්‍යයේ බලතල බෙදා තිබීම.

·         මානව හිමිකම් කොමිෂන් සභා පිහිටු වීම.

දේශපාලන ක්‍රියාමාර්ග

·         නිදහස් ජන මාධ්‍යයක පැවැත්ම

·         බලය විමධ්‍යගත කිරීමේ හා බලය බෙදා හැරීමේ විධි විධාන සැලසීම.

·         බලපෑම් කණ්ඩායම් වල ක්‍රියා කලාපය

·         මහ ජනතාවගේ නිරන්තර විමසිලිමත්භාවය

අන්තර්ජාතික ක්‍රියාමාර්ග

·         මිනිස් අයිතිවාසිකම් පිළිබඳ විශ්ව ප්‍රකාශනය (1948 දෙසැම්බර් 10)

·         විවිධ අන්තර්ජාතික ගිවිසුම්. (1950 නොවැම්බර් 04 යුරෝපීය සම්මුතිය)

·         රාජ්‍ය නොවන අන්තර්ජාතික සංවිධාන (රතු කුරුසය ආදී NGO සංවිධාන)